Tanzimatla müzikten koptuk

Çok yönlü bir isim olan Savaş Barkçin müzikle de yakından ilgileniyor. Ketebe Yayınları’ndan çıkan “40 Makâm 40 Anlam” adlı kitabıyla eksikliğini duyduğumuz ve belki de farkına varamadığımız bir dünyanın kapılarını açıyor. Biz de yazar, şair ve müzisyen Barkçin ile makâm kavramını ve müziğimizin özünü konuştuk.

Makâm müziğimizde çok önemli. Bizim geleneğimizden kopan eserlerin çoğunda makâm var. Ancak birçoğumuz bundan habersiz. O yüzden ilk olarak makâmın ne olduğunun bir özetini yapmanızı isteyeceğim?

Bir müzisyene, konservatuar hocasına veya müzik eğitimi almış birine makâmın ne olduğunu sorduğunuz zaman, size çok şematik bir cevap verir. Ben, 12 sene meşk ettiğim yola bağlı kalarak, bu şematik izahlardan ziyade gönül diline yaslanan bir tarifi tercih ederim. Çünkü makâmı teorik bir şekilde izah ettiğimizde erbâbı dışında insanlar anlamıyor. Anlamalarını da kimse bekleyemez. Dolayısıyla insanların içlerine ulaşabilecek ve kendi dünyalarında karşılığı olan cevaplar vermek lazım. Makâm insanın içindeki her bir manevi âlemin, müzik diliyle ifadesine denir.

Bu âlemlerden kasıt ruh âlemi değil mi ?

Tasavuffta iki tür âlem vardır. Âlem-i Kübrâ ve Âlem-i Suğrâ. Büyük ve küçük âlem. İnsanların aklına büyük âlem deyince astronomi ile ilgili şeyler geliyor. Halbuki büyük âlem insandır ve küçük âlem kainattır. Nitekim Allâh-u Teâlâ, “Ben hiç bir yere sığmadım. Mümin kulumun kalbime sığdım.” diyor. Allah’ın nazargâhı zaten insanın kalbidir. Dolayısıyla tek bir hüznümüz ya da tek bir sevincimiz yok. Yani kendi içimizde bile anlık sonsuz sayıda hüzün var. İşte bizdeki makâm kavramını, o her bir nüansın müzikle ifade eden formlar gibi düşünebiliriz.

Örnek verseniz ?

Segâh makâmı diyelim. Onun ifade ettiği hüzün ile çok yakınında olan Hüzzâm makâmının ifade ettiği hüzün bambaşka. Çünkü ikisinin makâmları ayrıdır.

Neden ikisi de hüznü anlatan makâmlar değil mi ?

Manevi yerleri ayrı. Mesela sürekli Hicâz makâmı dinlerseniz, o makâmın âlemine aşina olursunuz. Çünkü o âlem içinizde ama haberiniz yok. Zaten müzik içimizde olan bir şey. Sıfırdan inşa edilmemiş.

119 makâmdan 40 tanesini seçmenizin altında yatan sebepleri öğrenebilir miyiz ?

Açıkçası orada tasavvufi bir remiz var. Tasavvufta “dört kapı ve kırk makam” kavramı önemlidir. Müziğimizdeki zengin makâmlar üzerinden çok fazla eser verilmiş. Diğer bestekârlar da o makâmları tanıyıp, duygu dünyalarından o makâm ile doğan eserleri bize ikram etmişler.

Neden ikram etmişler tabirini kullandınız?

Çünkü bizde eser ve beste ikram edilen bir şeydir. O yüzden şükredilmesi gerekir. Müzik kendimiz ve Rabbimiz ile yaptığımız bir sohbettir. Ben müziği de tevhidin bir yolu olarak görüyorum.

Nasıl ?

Tevhide gitmeyen hiçbir yol yoktur. Biz biraz bunlardan koptuk. Geleneğimizdeki temel ilkenin tevhid olduğunu unutuyorlar. Kalıplara takılıyoruz.

İMAM GAZALİ ÖRNEKTİR

Müziğin tevhid yolu olarak görülmemesinde “Müzik haram mı, değil mi?” tartışmalarının etkisi olmamış mıdır ?

Uzun yıllardan beri konferanslarımda, sohbetlerimde ve müzik derslerimde en çok “Müzik haram değil mi ?” sorusu yöneltildi. Ben, bu soruya cevap vermekten yoruldum. O yüzden artık referans veriyorum.

Kimi referans gösteriyorsunuz?

İmam Gazali Hazretleri’nin, “İhya-i Ulûm” kitabında semâ bahsi var. Orada şunu diyor: “Bir insan baharda çiçeklerin açmasından, bir udun çıkardığı sesten eğer zevk almıyorsa, otursun bahtsızlığına ağlasın.” Şimdi ben bu fetvâya tâbiyim. Fakîh değilim ama fakîh olan çok büyük bir alimin sözünü aktarıyorum.

Müziğimizden kopuk olmamızın sebebi nedir sizce?

Bizdeki bu kopuş, kendimizden kopuşun bir yansıması. Batıya benzer tanımlamalar ve açıklamalar gayretlerine giriyoruz. Bunun temel sebebi de aslında kendimizi unutuş tarihimiz. O da iki asırlık bir süreç.

Ne zaman başladı ?

Tanzimat ile yani artık referansı İslam olmayan bir aşaması var. O dönemden beri duygumuz, “elimdeki kıymeti ben Batıya nasıl benzetirim?” sorusu. Bizde özellikle 1908’den sonra müzik alanında yapılan çalışmalarda Batı kendini nasıl tarif ediyorsa ona kendini uydurma çabalarıdır. Batıda seküler ve liturjik (kilise müziği) olmak üzere iki temel müzik vardır. Bu kavramlar üzerinden müziğimizi de tanımladılar.

Bunu biraz daha açar mısınız ?

Nasreddin Hoca’nın leyleğin gagasını, kuyruğunu ve bacaklarını kesip “Hah şimdi bir kuşa benzedin!” demesi gibi bizdeki tevhid kavramları da bu şekilde budanmıştır. İttihatçılar kilise müziği kavramına benzetmek için müziğimizi “dînî” ve “lâdînî” müzik diye ikiye ayırmışlar. Böyle bir ayrımı bir mümin yapamaz. Çünkü onun hiçbir amelinde dini olmayan bir şey yoktur. Dolayısıyla tevhid merkez olmaktan çıkınca kendi olmamızı kaybettik.

Bu minvalde müziğimizin doğru tanımı nasıl yapılmalı ?

Önemli bir soru. Bu konuyla ilgili bir kitap hazırlığım da var. Çünkü anlam yitirilince kavram da kayboluyor. Benim düşünceme göre, müziğimizin ismi “tevhid müziği”dir. “İslam medeniyet müziği” çok büyük ve asırları kapsayan bir şeydir. İslam tarihi ile eştir. Bu sadece Osmanlı müziği değildir. Çünkü renkleri, dilleri, okuma tarzları ve sazları farklı olsa bile müminlerin nerede olursa olsunlar müzik anlayışları hemen hemen aynıdır.

Batı medeniyet müziğinin de bir yönüyle Hıristiyanlığa dayandığını söylebilir miyiz?

Evet, onların da dayandığı ilkeler Hıristiyanlıktan doğan ilkelerdir. Çok sesliliğin bir açıklaması da teslis inancını yansıtmaktadır. Bizde tek sesliliğin tercih edilmesi de tevhidin yansımasıdır. Tevhid bizim müziğimizin rengidir.

Ancak pek farkında değiliz.

Batı bir şey söylemediği sürece, geleneğimizden gelen bilgileri kabul etmiyoruz. Küfür bizim için nasıl bir ölçü olabilir? Oradan merhamet, kuşatıcı bir dil ve ilim çıkmaz. Mesela tabiattaki seslerin birçoğu Batı müziğinde yoktur. Batılı en iyi müzisyen bir Segâh perdesini çıkaramaz. Çünkü, o ses doğada vardır, ama orada tanımlı değildir.

Uşşâk, Hüzzâm ve Hicâz gibi makamlar garâmî makâmlara giriyor. Günümüzde ise çoğunlukla aşk acısının anlatan şarkılar var. Bunu nasıl yorumlarsınız?

İnsan aşkı da Allah aşkından gelen bir şeydir. Aşkın her türlüsünü ikram eden Allah’tır ve o bir nimettir. O nimeti nasıl kullandığın da imtihandır. Allâh-u Teâlâ aşkı insanın kalbine bir çağlayan gibi akıttığı zaman, bu aşk örneğin bir müzisyende beste olarak çıkar. Şairde şiir, marangozda tasarım olarak ortaya çıkar. Sanatların hepsi aşkın taşmasıyla oluşur.

Makâm isimlerinde Acem, Kürdî ve Arabân gibi kavim isimleri var. Ancak içinde Türk geçen bir makâm adı neden yok ?

Osmanlılar ırklarını biliyorlardı. Fakat onlar Allah’ın verdiği şey ile iftihar edilmeyeceğinin idrakinde idiler. Bu müziğe de yansıyordu. Ancak bizde ısrarla hatta saçmalama derecesinde bu Türk kavramını her yere koyma gayreti var. Bu uygulama Cumhuriyetin ilk dönemlerinde 1930’lu yıllarda çok yapıldı. Siyasette, soyadı kanunda, alfabede, tekke ve medreselerin kapatılmasında uygulanan stratejinin aynısı müziğe de tatbik edildi. “Türk Sanat Müziği” ve “Türk Halk Müziği” tabirleri de Tek Parti döneminde uyduruldu. Osmanlı’da öyle bir tabir bulamazsınız. “Türk müziği” diye de bulamazsınız.

Müziğin anlamı üzerine odaklanıyor

Kitabınızda müziğin derin anlamlarına odaklanıyorsunuz demek doğru olur mu ?

Evet, kitabım müziğin anlamı üzerine odaklanıyor. Müziği bir boş vakit eğlencesi gibi görmemek gerekiyor. “Müzikten Rabbim, âlem ve kendim ile ilgili ne gibi ibretler alabilirim? Müzik üzerinden kendimi nasıl tanıyabilirim? Müzik benim aynam nasıl olur?” diye düşünenler için yazılmış bir kitap.

Bu aralar Hicâz makâmı dinliyorum

Kitaptaki 40 makâmdan her biri ayrı bir ruh haline tekabül ediyor. Sizin kendinize en yakın bulduğunuz makâm hangisi ?

Mevlevi üstatlar, “ben şu makâmı seviyorum” demeyi uygun görmüyorlar. O, kişinin o andaki hâline uygundur. Hâl ise değişkendir. O da Allâh-u Teâlâ’nın bir nimetidir. Değişkenlik çok güzel bir şeydir. Aynı hâle saplanıp kalanlara şizofren diyoruz. Bu sebeple; “Bugünkü hâlime uygun şu makâm var” demek daha uygundur. Her makâmın duygu dünyamdaki yeri ayrıdır ve hepsini severim. Fakat şu sıralarda Hicâz makâmını daha çok dinlemek istiyorum.

Bizde virtüözlük olmaz

• Peki müziğimizi nasıl tanımlarsınız?
• “İslam medeniyet müziği” diyorum. Bu müziğin bir parçası olarak da “Osmanlı müziği” denmeli. “İslâm” derken bile dikkat etmeli. Çünkü ilâhi de, oyun havası da müminin eseri. Hayatta olan her şey müzikte vardır ama ölçüsüne göredir. Mesela bir insan ilâhi okurken nefsinden okursa günaha girer. Ben birçok ilâhide hissetmediğim maneviyatı, örneğin Pink Floyd’un bazı şarkılarında hissediyorum.
• Ancak onun müziği tevhid içermiyor ?
• Adam derdinden bahsediyor. Kâfir şifadan bahsedemez, şifa bulsa zaten mümin olur. Rasûlullah Efendimiz şöyle buyurur: “Hikmet müminin yitiğidir, onu bulduğu yerde alır.” Ben hikmeti Chopin, Pink Floyd fark etmez, nerede bulursam alırım. Ama evvelâ kendimi bilerek, sahip çıkarak..
• Batı müziğinin bizdeki gelenekten uzaklığına dikkat çektiniz. Bunu açar mısınız ?
• Müzikleri çoğunlukla gergindir. Örneğin piyona çalarken savaşırlar. Oysa ki o müzik aleti Allah’ın bir ikramıdır ve müzisyenin bir uzantısı gibi olmalıdır. O yüzden Batının müzik anlayışı geleneğimize uyan bir şey değil.
• Bir örnek verseniz ?
• Mesela virtüözlük geleneğimizde yok. Virtüöz, “ben bu sazın hâkimiyim” der. Batı nasıl koloni kurarak hâkim oluyor. Aynısı müzikte vardır. Bizde ise sazınla birleşmek, sesinle bütünleşmek var. Aramızda büyük fark var. Güzellik bize aittir. Bunun bilincinde olmalıyız.
• Makâmların gençlere nufüz etmesi zor olmaz mı?
• Gençlerimizin şuna dikkat etmelerini isterim. Beğenerek dinledikleri müzikleri ilk başlarda gerçekten beğenmişler mi, yoksa alışmışlar mı ? Çünkü bir şeyin kıymetli olduğunu öğrenince anlayamasak bile alışmamız gerekir. Mesela, Bekir Sıdkı Sezgin’i ilk dinlediklerinde ağır gelebilir. Ancak o sesin içindeki öze talip olmaya çalışırlar ise bir süre sonra alışırlar ve sonra bir daha o ummanda çıkmak istemezler.
• Makâm pop müzikte var mı?
• Dünyamızdan ve müziğimizden beslenen tüm sanatçıların eserlerinde makâm vardır. Mesela son günlerde Özdemir Erdoğan’ın 1970’lı yıllardaki şarkılarını dinliyorum. Onların çoğu zaten makâmlıdır. Kayahan, Sezen Aksu ve daha pek çok isim sayabilirim.